Nga Gjon Marku
Mbledhja, koleksionimi, ruajtja dhe studimi i etiketave të kutive të shkrepseve është pagëzuar me emrin FILUMENI, një hobi interesant dhe mjaft i përhapur në shumë vende të botës për vetë kombinimin e vlerave historike, artistike dhe kulturore që mbartin ato. Por është pak ose aspak e njohur dhe e përhapur në vendin tonë, ku mungojnë tërësisht katalogët, revistat, shkrimet, për më tej, koleksionistët e vërtetë, ekspozitat etj. Vetë termi “filumeni” është pak i njohur dhe i përhapur, jo vetëm në masën e gjerë, por edhe në sferat intelektuale.
Historia e filumenisë, arti dhe hobi i koleksionimit të kutive dhe etiketave të shkrepseve, daton që nga shekulli i 19-të dhe ka një zhvillim të pasur që reflekton ndryshimet sociale, teknologjike dhe kulturore të botës. Kutitë e shkrepseve janë shpikur dhe kanë filluar të përdoren me prodhimin e shkrepseve industriale në shekullin e 19-të. Fillimisht ato kanë pasur etiketa të thjeshta dhe informacione të pakta, por me kalimin e kohës ato u bënë gjithnjë e më të ndërlikuara dhe me dizajne artistike. Në shekullin e 20-të, kutitë e shkrepseve u përdorën si mjete për reklamim nga kompani, hotele, restorante dhe biznese të tjera të mëdha.
Në vitin 1827, kimisti anglez John Walker krijoi shkrepësen e parë funksionale, por pa një kuti të dekoruar me shumë vlera estetike dhe artistike. Bashkë me përparimin dhe përdorimin e gjerë të tyre, lindi edhe interesi për koleksionimin e kutive të shkrepseve për vetë faktin se ato përbëjnë vlera historike pasi në to pasqyrohen ngjarje historike, kultura dhe periudha të ndryshme kohore. Krahas kësaj, shumë prej etiketave të kutive të shkrepseve kanë grafika të bukura që tërheqin vëmendjen e dashamirësve të artit, por për koleksionistët ato nuk janë vetëm suvenire nga vendet që kanë vizituar, por edhe pjesë e koleksioneve dhe hobive të tyre.
Sot, kur flasim për koleksionin e filumenisë apo kategoritë e këtyre koleksioneve, kemi parasysh:
Kutitë klasike të shkrepseve të prodhuara para viteve 1950, që shpesh janë të rralla dhe mjaft të kërkuara dhe që gjenden me shumë vështirësi.
Etiketat e shkrepseve: Koleksionimi vetëm i etiketave nga kutitë, për t’i ruajtur më lehtë.
Kutitë e njohura (markat): Koleksionistët fokusohen në marka të caktuara ose kategori si restorante, hotele, ose produkte të caktuara.
Tematika: Kur koleksionistët mund të mbledhin kuti të lidhura me një temë specifike, si sportet, udhëtimet, apo artet.
Tashmë janë botuar edhe albume të veçanta ose kuti arkivore për ruajtjen ideale të kutive të shkrepseve. Natyrisht, për një koleksionist është tepër e rëndësishme që çdo artikull të shoqërohet me disa të dhëna si: origjinën, datën dhe informacione të tjera që përbëjnë interes.
Por le të kthehemi sërish në vitet 1920-1950, kur me përhapjen e shkrepseve në nivel global u rrit dhe u zhvillua koleksionimi i kutive dhe etiketave të shkrepseve dhe filumenia u bë një hobi i njohur. Në këtë periudhë, u krijuan klubet e para të koleksionistëve në Evropë dhe SHBA. Shumë biznese, si hotelet dhe restorantet, filluan të përdorin kutitë e shkrepseve si një formë të suvenireve. Në vende si Japonia dhe Rusia, kutitë e shkrepseve shpesh përmbanin art tradicional dhe tema kulturore, duke u bërë gjithnjë e më të kërkuara nga koleksionistët.
Gjatë Luftës së Ftohtë, kutitë e shkrepseve shpesh përdoreshin si mjete propagandistike. Ato përmbanin mesazhe politike, simbole kombëtare dhe slogane ideologjike. Në Bashkimin Sovjetik dhe Kinë, dizajnet në kutitë e shkrepseve u bënë mënyrë për të promovuar mesazhet komuniste.
Në vitet 1960-1980, filumenia arriti kulmin e popullaritetit. Shumë koleksionistë filluan të specializohen në kategori të caktuara, si tematika turistike, sportive ose artistike.
Me shpikjen e çakmakëve dhe produkteve më moderne, përdorimi i shkrepseve filloi të bjerë, duke e bërë filumeninë një aktivitet më të fokusuar në koleksionimin e objekteve të vjetra.
Ekspozitat dhe muzeumet e dedikuara filumenisë janë hapur ose gjenden në disa vende, duke përfshirë Muzeun e Shkrepseve në Suedi dhe koleksione të tjera në Japoni, Indi dhe SHBA.
Filumenia nuk është thjesht një hobi, por një dritare në të kaluarën. Çdo kuti ose etiketë mbart histori, qoftë përmes artit, reklamave, apo mesazheve që përmban. Në këtë mënyrë, ajo lidhet me zhvillimet industriale, evolucionin e tregut dhe ndryshimet kulturore.
Në Angli, në vitet 1890, dolën shkrimet e para për koleksionistë që shkëmbenin etiketa përmes gazetave lokale.
Një nga koleksionistët e hershëm të njohur ishte Fritz Lämmle nga Gjermania, i cili nisi të mblidhte etiketa në fillim të viteve 1900 dhe më vonë ndihmoi në formimin e një shoqate koleksionistësh në Evropë. Në Francë, Henri Gillet ishte një tjetër figurë e njohur që filloi të koleksiononte etiketa për shkak të interesit të tij për artin litografik.
Në fillim të shekullit të 20-të, koleksionistët filluan të organizoheshin në shoqata dhe klube. Një nga shoqatat më të hershme të njohura u krijua në Angli në vitet 1930.Në këtë periudhë, revista dhe katalogë filluan të botojnë koleksione të etiketimeve dhe informacion mbi shkrepse, duke i ndihmuar koleksionistët të sistematizonin dhe dokumentonin hobin e tyre.
Koleksionimi u përhap më tej në SHBA, ku gjatë viteve 1940 dhe 1950, shumë etiketa nga hotele dhe restorante u bënë objekte të kërkuara për koleksionistët.
Në Azi, veçanërisht në Japoni dhe Indi, filumenia u shfaq si një formë për të ruajtur artin lokal dhe ndikimet kulturore në etiketat e shkrepseve.
Sot, ka një sërë botimesh të dedikuara për koleksionimin e shkrepseve dhe filumeninë. Këto përfshijnë libra, revista dhe katalogë që i ndihmojnë koleksionistët të mësojnë më shumë për historinë, vlerën dhe sistematizimin e koleksioneve të tyre.
“Matchbox Labels” nga H. Alexander Smith është një libër që ofron një koleksion të mrekullueshëm etiketash nga e gjithë bota, duke u fokusuar në artin dhe historinë e tyre.
“The Art of Matchbox Labels” nga Jane Smith ofron një vështrim në artin e etiketave të shkrepseve, duke u përqendruar në estetikën dhe simbolikën e tyre. Shpesh përfshin etiketa të rralla dhe të koleksionueshme.
“Ëorld of Matchboxes” nga Frank Hornby është një udhërrëfyes për koleksionistët që dëshirojnë të mblidhen etiketa ndërkombëtare dhe të kuptojnë zhvillimin global të filumenisë.
Janë të shumta edhe revistat dhe periodikët për filumeninë.
“The Matchbox Label Collector’s Society Magazine” është botuar nga Shoqata e Koleksionistëve të Etiketave të Shkrepseve në Britaninë e Madhe. Përmban artikuj mbi koleksione, histori dhe tregime personale nga koleksionistët.
“The Filumenist” është një tjetër revistë e rëndësishme që i dedikohet këtij hobi.
Një revistë e dedikuar për hobin e filumenisë, që përfshin lajme, zbulime të reja dhe katalogë të etiketave.
“Matchbox Collector” është një publikim i fokusuar te shkrepeset antike dhe moderne, me udhëzime për vlerësimin dhe tregtinë e tyre.
“The Filumenist” (Shoqata Ndërkombëtare e Filumenisë) është një revistë periodike që përmban artikuj mbi historinë, koleksionet dhe zhvillimet në fushën e filumenisë. Botimet përfshijnë gjithashtu imazhe të etiketave dhe kutive të rralla.
“Match Label Neës” fokusohet te dizajnet, përditësimet dhe historitë e lidhura me shkrepeset dhe etiketat e tyre.
“The British Matchbox Label & Booklet Society Magazine” botuar nga shoqata etiketa të rralla dhe vlerësimi i tyre.
“Matchbox Cover Collector’s Journal” është një revistë dedikuar koleksionistëve të kopertinave dhe etiketave, kryesisht në SHBA dhe Kanada.
Bota e qytetëruar ka të botuar edhe Katalogë për filumeninë:
Katalogët e dedikuar për marka të caktuara: Për shembull, koleksionistët mund të gjejnë katalogë të specializuar për shkrepse të prodhuara nga kompani si Bryant & May (Angli) ose Sëedish Match (Suedi).
Katalogët ndërkombëtarë: Shumë botime përmbajnë listime dhe ilustime të etiketave të shkrepseve nga vende të ndryshme, si Katalogët Lindor dhe Perëndimor të shkrepseve sovjetike dhe evropiane.
Katalogë më të njohur për filumeninë:
“The Universal Matchbox Label Catalogue” nga Viktor Manfred është një katalog gjithëpërfshirës që rendit etiketa nga shumë vende të botës. Përfshin detaje për dizajnin, origjinën dhe vlerën koleksionuese.
Katalogët “Sëedish Match” janë të dedikuar për prodhimet suedeze, që janë ndër më të njohurat në botë. Përmbajnë një pasqyrë të shkrepseve dhe etiketave të prodhuara nga kompanitë suedeze si Jönköpings Tändsticksfabrik.
“Russian Matchbox Labels Catalogue” është një katalog i specializuar për etiketat sovjetike, i cili është i vlefshëm për ata që mblidhen etiketa nga epoka komuniste.
“Bryant & May Matchbox Labels” është i fokusuar te një nga kompanitë më të mëdha britanike të prodhimit të shkrepseve, ky katalog ofron një përmbledhje të plotë të etiketave dhe kutive të tyre.
Libra dhe udhëzues të rëndësishëm:
“Matchbox Art” nga Anne Schofield është një vështrim mbi artin dhe kulturën e krijuar rreth etiketave të shkrepseve, duke analizuar stilin dhe mesazhet e tyre.
“Collecting Matchbox Covers” nga Roger Gill ofron udhëzime për koleksionistët që dëshirojnë të mblidhen etiketa dhe kopertina të rralla.
Një udhërrëfyes për koleksionistët që fillojnë në këtë hobi. Përmban këshilla praktike për ruajtjen dhe organizimin e koleksioneve.
“The World of Matchbox Labels” nga Joan Evans Një libër që eksploron etiketat e shkrepseve nga vende të ndryshme dhe ofron një pasqyrë historike.
Muze dhe ekspozita me botime të dedikuara Disa muze filumenie ofrojnë libra dhe broshura për vizitorët. Për shembull:
Muzeu i Shkrepseve në Jönköping, Suedi: Ka një koleksion të gjerë librash dhe katalogësh të dedikuar për prodhimin suedez të shkrepseve.
Muzeu i Shkrepseve në Indi: Ofrojnë botime mbi etiketa tradicionale dhe artizanale të shkrepseve indiane.
Ekspozita të njohura ndërkombëtare
Muzeu i Shkrepseve, Jönköping, Suedi: Ky muze është një nga më të famshmit në botë dhe ndodhet në vendin ku filloi prodhimi masiv i shkrepseve në Suedi. Ekspozita përfshin kuti dhe etiketa të shkrepseve historike nga shekulli i 19-të deri më sot, pajisje të përdorura në prodhimin e shkrepseve dhe informacione mbi historinë industriale të shkrepseve në Suedi.
Ekspozita në Muzeun Kombëtar të Historisë, Pragë, Çeki: Republika Çeke ka një traditë të gjatë të prodhimit dhe dizajnit të bukur të etiketave të shkrepseve. Kjo ekspozitë tregon koleksione të shkrepseve nga periudha të ndryshme historike dhe artistike.
Muzeu i Shkrepseve në Gurugram, Indi: Ky muze përmban mbi 100,000 etiketa dhe kuti shkrepseje nga vende të ndryshme të botës, përfshirë dizajne tradicionale dhe unike nga India. Ekspozitat shpesh përqendrohen te simbolet kulturore dhe artistike në etiketa.
Ekspozita filumenie në Japoni: Në Japoni, filumenia është shumë popullore, dhe ekspozitat shpesh përfshijnë dizajne të ndikuara nga arti tradicional japonez dhe kultura popullore. Disa ekspozita të përkohshme mbahen në Tokio dhe Kyoto.
Ekspozita të përkohshme dhe evente speciale
Ekspozita të Shoqatave të Koleksionistëve: Shoqatat e ndryshme si The British Matchbox Label & Booklet Society dhe grupe të tjera ndërkombëtare shpesh organizojnë ekspozita dhe panaire për të shfaqur koleksionet e anëtarëve të tyre. Këto evente përfshijnë jo vetëm shfaqjen e koleksioneve, por edhe aktivitete të tilla si shkëmbime dhe shitje të etiketave të rralla.
Ekspozita për ngjarje të veçanta: Muze dhe galeri në mbarë botën shpesh organizojnë ekspozita përkujtimore që fokusohen te shkrepeset si një simbol i trashëgimisë industriale apo artistike.
Ekspozita në Ballkan
Në Ballkan, edhe pse ekspozitat e dedikuara për filumeninë janë më të rralla, disa koleksionistë dhe muze lokale organizojnë aktivitete:
Në Serbi dhe Kroaci ka ekspozita të përkohshme që përfshijnë koleksione rajonale dhe ndërkombëtare.
Në Shqipëri, koleksionimi i kutive dhe etiketave të shkrepseve (filumenia) nuk është një hobi shumë i përhapur. Në vendin tonë gjatë regjimit të kaluar, shkrepeset shpesh përmbanin dizajne me simbole komuniste, slogane politike ose tematika kulturore dhe sportive. Gjat asaj periudhe, prodhimi i shkrepseve lokale ishte i kufizuar, dhe ato ishin kryesisht të dizajnuara për përdorim të zakonshëm. Disa etiketa të kësaj periudhe janë bërë sot objekte të kërkuara nga koleksionistët. Pas viteve 1990, me rritjen e aksesit ndaj produkteve ndërkombëtare, koleksionistët shqiptarë kanë filluar të mbledhin etiketa nga vende të tjera, si nga Suedia, Gjermania dhe Italia. Për më tepër, filumenia në vendin tonë është pak e njohur; mungojnë botimet, shkrimet dhe aq më tepër ekspozitat apo muzetë. Vetë termi është i pa njohur dhe njerëzit nuk e dinë çfarë do të thotë apo nënkuptojmë me fjalën “filumeni”.
