Shkruan Zymer Mehani
Tragjika e një heroi të ri në epikën shqiptare
Kënga epike “Deka e Omerit” qëndron si një nga gurët më të çmuar të trashëgimisë sonë gojore, aty ku heroizmi, dhimbja dhe nderi shkrijnë kufijtë mes legjendës dhe realitetit. Në zemër të saj qëndron figura e Omerit, djalit të Mujit, një fëmijë i rritur në hijen e lavdisë dhe përgjegjësisë, i cili brenda pak vargjeve shndërrohet në simbol të sakrificës së pastër dhe të pakthyeshme.
Kënga nuk nis me luftë, por me një skenë shtëpie, një skenë që hap grushtin e butë të tragjedisë: nëna e Omerit, e lënduar nga humbja e shtatë djemve, lutet që burri të mos ia marrë djalin e fundit. Ky moment e ngre epikën e kreshnikëve nga përralla e trimërisë në një letërsi të dhimbjes njerëzore. Historia nuk rrëfen vetëm për burrat që luftojnë, por edhe për gratë që presin, frikësohen, luten dhe humbasin. Nëna e Omerit është zemra e padukshme e këngës; ajo parathotë tragjedinë.
Në anën tjetër qëndron Muji, i ashpër dhe i pandryshueshëm në botëkuptimin e tij: “Dekë ma e amël nuk asht se n’luftë me u pre.” Kjo fjali e vulos fatin e djalit të tij. Bota kreshnike nuk njeh mëshirë për dobësinë – ajo njeh vetëm nderin. Omeri është rritur me këtë moral dhe prandaj nis rrugëtimin drejt bjeshkëve jo me frikë, por me një farë krenarie fëminore, një besim të pastër te fjala e babait.
Struktura e këngës lëviz me ritmin e zemrës dhe mendjes: nga shtëpia në udhëtim, nga udhëtimi në betejë, nga beteja në tragjedi. Omeri, i dërguar drejt kishës së shkjaut, gjen veten në një kurth të pashmangshëm. Plagët që merr nuk janë vetëm plagë trupi – ato janë plasaritjet e fundit të një fëmije që rritet brenda sekondave, nën barrën e fatit që nuk mund ta shmangë. Edhe kur rrethohet, ai nuk dorëzohet; besa dhe morali i kreshnikëve e mbajnë të palëkundur.
Momentet më të forta të këngës janë ato kur shkijet përpiqen ta mashtrojnë për ta nxjerrë nga kisha. Omeri nuk lëkundet, derisa dëgjon syretin e rremë të Halilit. Në këtë pikë, kënga arrin kulmin tragjik: heroi nuk mashtrohet nga armiku, por nga dashuria për mikun. Këtu qëndron madhështia e figurës së tij – ai bie jo sepse është i dobët, por sepse beson shumë. Beson në nderin, besën dhe miqësinë, tri shtyllat e botës kreshnike.
Kur Muji dhe Halili më në fund arrijnë, është tepër vonë. Omeri, duke urryer dobësinë për të cilën nuk ka faj, i lë amanetin më të rëndë babait: të mos ia tregojë nënës se si ka vdekur. Kjo skenë, e thënë me pak fjalë e shumë shpirt, e ngre këngën në një nivel universal. Vdekja e Omerit nuk prek vetëm qëndresën e kreshnikëve; ajo prek secilin që njeh dashurinë e një nëne për fëmijën. Varrosja e tij në bjeshkë mbyll rrethin e dhimbjes së Mujit, që mallkon malet që ia morën të gjithë djemtë. Bjeshka, simbol i lirisë dhe nderit, kthehet në varr të heshtur të familjes së tij.
“Deka e Omerit” është shumë më shumë se një tregim epik. Është një pasqyrë e shpirtit shqiptar, aty ku trimëria jeton krah për krah me dhimbjen, ku nderi paguhet me jetë, dhe ku dashuria e nënës është më e fortë se heronjtë. Në Omerin, epika jonë gjen figurën e heroit të brishtë – të atij që vdes i ri, por që mbetet i pavdekshëm në këngën e popullit. Kjo e bën “Deka e Omerit” jo vetëm një këngë, por një epos të vogël brenda vetes.
LITERATURA
1. Çabej, Eqrem. Studime gjuhësore, Vëll. VI. Prishtinë: Rilindja, 1986.
— Analizon shtresat e lashta gjuhësore dhe lidhjen e epikës shqiptare me traditën ilire e ballkanike.
2. Çabej, Eqrem. Studime për folklorin. Tiranë: Toena, 2002.
— Jep kontekstet themelore për mënyrën si formohet dhe përcillet epika gojore.
3. Elsie, Robert. Epika legjendare shqiptare. Tiranë: Dukagjini, 2004.
— Përkthim, komentim dhe shpjegim i ciklit të kreshnikëve, përfshirë material të “Dekës së Omerit”.
4. Lambertz, Maximilian. Albanische Märchen und Schwänke. Leipzig, 1922.
— Një nga studimet e para të epikës shqiptare nga një albanolog i huaj.
5. Shuteriqi, Dhimitër. Letërsia gojore shqiptare. Tiranë: Naim Frashëri, 1963.
— Analizë e strukturës, motiveve dhe gjinisë së këngëve epike.
6. Zojzi, Rrok. Këngët kreshnike dhe epika shqiptare. Tiranë: Akademia e Shkencave, 1985.
— Një nga studimet më të thelluara për ciklin e Mujit e Halilit.
7. Krasniqi, Mark. Folklori gojor shqiptar. Prishtinë: Universiteti i Prishtinës, 1973.
— Struktura, funksionet dhe konteksti shoqëror i këngëve kreshnike.
8. Haxhihasani, Qemal. Folklor shqiptar II: Eposi i Kreshnikëve. Tiranë: Akademia e Shkencave, 1989.
— Trajtim kritik i formës poetike, metrikës dhe figuracionit në këngët e Mujit.
9. Demiraj, Shaban. Gjuha shqipe dhe historia e saj. Tiranë: Akademia e Shkencave, 1999.
— Së bashku me Çabejn ndihmon në vendosjen e sfondit gjuhësor të epikës.
10. Kolsti, John. The Bards of the Yugoslav Border: A Study in Albanian and Serbo-Croatian Oral Epic Traditions. Pennsylvania State University Press, 1990.
— Analizë krahasuese mes epikës shqiptare dhe asaj serbo-kroate.
11. Durham, Edith. High Albania. London: Edward Arnold, 1909.
— Vëzhgime të drejtpërdrejta mbi zakonet heroike, besën, nderin dhe botëkuptimin malësor.
12. Lambertz, Maximilian. Albanische Volkslieder. Leipzig, 1958.
— Tekste, variante dhe komente mbi këngët epike shqiptare.
