Vajtimi i Ajkunës” është një nga kulmet emocionale të epikës sonë kreshnike, një këngë që përmbledh peshën shekullore të dhimbjes së nënës shqiptare. Kjo vepër nuk është thjesht një tregim mitik për humbjen e Omerit, djalit të Mujit; ajo është një akt simbolik që shndërron vajin në legjendë, nënën në monument dhe dhimbjen në një përjetësi kolektive.
Që në vargjet e para, peizazhi zbehet nën hijen e një ngjarjeje tragjike: “Drita a dalë e dritë s’po ban… ka le dielli e nuk po nxeh”. Natyrës i është mbytur jeta; edhe dielli, burim drite e ngrohtësie, e ka humbur fuqinë. Kjo paraqitje metaforike e pashkëndijës së jetës e përgatit lexuesin për të hyrë në dramën e rëndë familjare që ka ndodhur: rënia e Omerit në Lugjet e Verdha.
Figura e Ajkunës hyn në këngë si një arketip i nënës që kërkon të vërtetën për birin e vet. Pyetja e saj e drejtpërdrejtë, “Mujo, djalin ç’ma ka gjetë?”, është vraga e parë që hap plagën emocionale të këngës. E megjithatë, dhimbja e saj nuk gjendet vetëm në fjalë, por në mënyrën se si ajo zhytet në hapësirën kozmike të dramës. Mallkimi i saj i hanës — “T’u shkimtë drita ty, o mori hanë” — është një akt i fuqishëm poetik në të cilin ajo akuzon vetë qiellin për heshtjen e tij. Hanës, simbolit të dritës së natës, i ngarkohet faji që nuk e paralajmëroi për tragjedinë. Kështu, Ajkuna hyn në dialog me kozmosin, duke e bërë dhimbjen e saj universale.
Në vendin e ngjarjes, pranë varrit të djalit, ndodh një nga momentet më të ndieshme të epikës shqiptare: ndërthurja e nënës me natyrën. Ahi treqindvjeçar “rrema-rrema” që shtrihet mbi varr paraqitet si dëshmitar i heshtur i dhimbjes, si mbrojtës i heshtur i kujtimit. Lotët e Ajkunës rrjedhin mbi dheun e ftohtë, ndërsa zogjtë e malit ndalin këngën e tyre — një pauzë e shenjtë e muzikës së natyrës, që shpreh respekt dhe bashkëndjesi ndaj vajtimit të nënës.
Kjo ndalesë e jetës përreth nënvizon madhështinë tragjike të momentit. Në këtë klimaks emocional, Ajkuna i flet të birit sikur ai mund të zgjohet: “Amanet, o more bir, dil nji herë ksi burgut t’errët… s’m’ke lanë kurrë kaq shumë me pritë!”. Dhimbja këtu është aq njerëzore, aq tokësore, dhe njëkohësisht aq mitike, saqë tejkalon kufijtë e kohës. Asnjë nënë në botë nuk ka mbetur pa e njohur këtë dhembshuri të thellë, e cila bëhet e pavdekshme përmes vargjeve.
Në pjesën e fundit të këngës, Ajkuna përshkruan kujtimet dhe ëndrrat që kishte për Omerin: ta shihte duke lodruar, duke kërkuar majat bashkë me zanat, duke u freskuar nëpër gurra… Këto imazhe të jetës së humbur janë si gjethë që bien një nga një mbi varrin e tij, duke e rritur peshën e fatkeqësisë. Ajo nuk kërkon vetëm rikthimin e birit; ajo kërkon rikthimin e jetës vetë — asaj jete që i është shkulur përgjithmonë.
Në tërësi, “Vajtimi i Ajkunës” është më shumë se një episod i epikës heroike. Ai është një monument poetik i nënës shqiptare, që në traditën tonë popullore shpesh qëndron në qendër të vuajtjes, sakrificës dhe dashurisë së pakusht. Ajkuna nuk është thjesht një figurë mitike — ajo është zëri i të gjitha nënave që kanë humbur bijtë në luftëra, në tragjedi, në kohëra të vështira, dhe që ende sot vazhdojnë të mbajnë lart kujtesën e tyre.
Kjo këngë, që vjen nga thellësitë e shekujve, mbetet një nga pasqyrat më të fuqishme të shpirtit shqiptar: një shpirt që ngrihet mbi dhimbjen, e ruan kujtesën dhe e kthen tragjedinë në art. Ajkuna, me zërin e saj të përjetshëm, vazhdon të na kujtojë se dashuria e nënës është e vetmja forcë që mund të sfidojë edhe vdekjen.
